Żydowska Warszawa

Wielka Akcja Przesiedleńcza

Umschlagplatz, ulica Stawki. 22 lipca 1942 – 24 września 1942, tzw. Wielka Akcja Likwidacyjna – wysiedlenie mieszkańców getta do komór gazowych Treblinki.

„Na placu tłoczyli się ludzie z tobołkami i plecakami. Każdy łudził się nadzieją, że może podróż nie skończy się śmiercią, a wówczas jakieś rzeczy będą przecież potrzebne. Zabierano więc ciepłą odzież, buty, ręcznik, mydło, łyżkę, rzeczy jednym słowem najniezbędniejsze. Tłok i ścisk był jednak tak wielki, że utrzymanie skromnego 6-7 kg bagażu stawało się niemożliwością. Przeważnie więc rzucano plecaki. (…) Instynktownym odruchem było pragnienie ucieczki z tego zapchanego i śmierdzącego placu. Grzęzło się tam w kale i brudzie. Ludzie, czekając na wagony, załatwiali swoje potrzeby fizjologiczne na miejscu, gdzie kto stał, bo nie było sposobu przesunąć się przez tłum. Uciec za wszelką cenę stawało się niedoścignionym marzeniem. Wszędzie druty kolczaste, ze wszystkich stron czujna niemiecka straż i karabiny gotowe w każdej chwili do strzału. (…)”

Autorka N.N, (AŻiHp, 21)

22 lipca hitlerowcy rozpoczęli wywożenie mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince. Była to część operacji o kryptonimie "Reinhard", która, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy), zakładała fizyczną likwidację Żydów. Akcję wysiedleńczą przeprowadzały obok SS, jednostki pomocnicze złożone z Litwinów, Ukraińców i Łotyszy. W przeprowadzeniu wywózek latem 1942 ważną i negatywną rolę odegrała Żydowska Służba Porządkowa pod operacyjnym dowództwem Jakuba Lejkina, która jako bezpośredni wykonawca niemieckich poleceń stała się obiektem powszechnej nienawiści w getcie.

Ostatecznie większość żydowskich policjantów podzieliła los pozostałych mieszkańców getta. Początkowo Niemcy deklarowali, że nie zamierzają wysiedlić wszystkich Żydów. Według niemieckich rozporządzeń z wysiedlenia na „wschód” mieli być zwolnieni Żydzi zatrudnieni w warsztatach produkujących na potrzeby Wehrmachtu na terenie getta. Symbolem akcji eksterminacyjnej stał się plac przeładunkowy przy ulicy Stawki, nazywany Umschlagplatzem, służący dotąd jako miejsce wymiany towarowej getta ze „stroną aryjską”.

Mury getta zostają w nocy obstawione przez specjalne jednostki policji granatowej oraz niemieckie jednostki pomocnicze: litewskie, łotewskie, ukraińskie. Oficerowie niemieccy informują przewodniczącego Judenratu, Adama Czerniakowa: „Z dniem dzisiejszym rozpoczyna się przesiedlanie Żydów z Warszawy. Wiadomo wam przecież, że jest tu zbyt wielu Żydów”. Każdy przesiedleniec ma prawo zabrać ze sobą żywność na trzy dni i piętnaście kilogramów bagażu osobistego – z wyjątkiem przedmiotów wartościowych, jak złoto, biżuteria czy pieniądze, które będą konfiskowane. Ludzie wierzą, że wysiedleni zostaną tylko ci, którzy nie mogą pracować – czyli około sześćdziesiąt tysięcy osób, zaś pozostali zostaną na miejscu.

Policja żydowska jako pierwszych wysiedla mieszkańców punktów dla uchodźców, młodzież z bursy przy ulicy Dzikiej 3, część więźniów z aresztu przy ulicy Gęsiej, ulicznych żebraków.

Wysiedlono 6250 osób.

Wieczorem Adam Czerniaków zostaje wezwany przez Niemców do siedziby Judenratu, gdzie dostaje nowe rozporządzenie w sprawie wysiedlenia. Nie podpisuje tych dokumentów i po wyjściu Niemców popełnia samobójstwo, zażywając cyjanek potasu.

Rozpoczynają się blokady poszczególnych domów. Mieszkańcy wyprowadzani są na ulice, uszeregowani w czwórki lub szóstki – SS-mani przeprowadzają ich selekcję. Na lewo – to wolność, na prawo – Umschlagplatz.

Wysiedlono 7200 osób.

Na teren getta nie mają już wstępu Polacy, którzy pracowali w tutejszych urzędach i przedsiębiorstwach.

Wywieziono 7400 osób.

Wywieziono 7350 osób.

Wywieziono 6400 osób.

Wywieziono 6320 osób. 

Na Dzielnej 34, w kibucu Droru, spotykają się przedstawiciele ruchów młodzieżowych: Dror, Ha-Szomer ha-Cair i Akiba. Zapada decyzja o utworzeniu Żydowskiej Organizacji Bojowej. Arie Wilner (pseudonim „Jurek”) przedostaje się na „aryjską stronę”, by nawiązać kontakt z polskim podziemiem.

Wywieziono 5020 osób.

W getcie rozlepiono plakaty zachęcające, by dobrowolnie stawiać się na Umschlagplatz. Każdy, kto do 31 lipca (ten termin przedłużono później do 4 sierpnia) stawi się na Umschlagplatzu, ma otrzymać trzy kilogramy chleba oraz kilogram marmolady. Mieszkańcy getta jeszcze nie wierzą, że wszyscy wysiedlani jadą na śmierć.

Wywieziono 5480 osób.

Wywieziono 6430 osób, w tym 1500 stawiło się dobrowolnie.

Wysiedlono 6756 osób, 750 stawiło się dobrowolnie.

Bund wysyła Załmena Frydrycha (pseudonim „Zygmunt”) śladem wywożonych z getta mieszkańców.

„Zygmunt odbył podróż w ślad za transportem. Dojechał do Sokołowa, gdzie, jak informowali miejscowi kolejarze, linia kolejowa rozdwaja się i jedna bocznica idzie w kierunku Treblinki. Jeździ tą linią codziennie jeden warszawski pociąg towarowy napełniony ludźmi i wraca pusty. Żadnego dowozu żywności nie ma. Dostęp do stacji Treblinka jest dla cywilów zabroniony. (…) Następnego dnia spotkał Zygmunt w Sokołowie na rynku dwóch nagich Żydów, uciekinierów z Treblinki. Ci już dokładnie opisali kaźń”.

Marek Edelman, w: Rudi Asuntino, Włodek Goldkorn, Strażnik. Marek Edelman opowiada, przeł. Ireneusz Kania

„Obowiązkiem Polaków jest okazywanie pomocy prześladowanym Żydom. Tylko łajdacy lub głupcy, którzy nie rozumieją, że po Żydach przyjdzie pora na wysiedlenie na Wschód Polaków, mogą się cieszyć lub popierać tę akcję. Naród polski wspólnie z żydowskim musi czynnie krzyżować potworne plany naszych wspólnych brunatnych katów” – pisze warszawska konspiracyjna „Trybuna Wolności”, organ PPR.

Z kolei Front Odrodzenia Polski drukuje i rozpowszechnia ulotkę „Protest” autorstwa Zofii Kossak-Szczuckiej: „Kto milczy w chwili mordu, staje się wspólnikiem mordercy”.

Wysiedlono 6220 osób.

Wywieziono 6276 osób.

W piwnicy szkoły przy ulicy Nowolipki 68 w warszawskim getcie żydowscy konspiratorzy z grupy „Oneg Szabat” zakopali w dziesięciu metalowych skrzyniach pierwszą część archiwum Ringelbluma – dokumentacji życia w największej zamkniętej dzielnicy żydowskiej okupowanej Europy.

Wywieziono 6458 osób, w tym około 3 tysiące zgłosiły się dobrowolnie.

Do świadomości mieszkańców getta powoli dociera, jaki jest prawdziwy cel wysiedleń.

Wywieziono 6568 osób.

Wywieziono Dom Sierot Janusza Korczaka oraz inne sierocińce getta.

Łącznie wywieziono 6623 osoby.

Wywieziono 10 085 osób.

Wywieziono 10 672 osoby.

Wywieziono 7304 osoby.

Siedziba Judenratu zostaje przeniesiona z ulicy Grzybowskiej 26/28 na Zamenhofa 19. Rada musi też zmniejszyć zatrudnienie o pięćdziesiąt procent i dostarczyć następnego dnia do godziny 12.00 do wysiedlenia siedem tysięcy osób spośród swoich pracowników i ich rodzin.

Wszyscy Żydzi zamieszkali w małym getcie – na południe od ulicy Chłodnej – muszą opuścić swoje mieszkania do 10 sierpnia, do godziny 18.00. W małym getcie mogą pozostać tylko pracownicy znajdujących się tam szopów (warsztatów pracujących na potrzeby niemieckie) Walthera C. Tobbensa i Wilhelma Doringa.

Wywieziono 6292 osoby.

Członek Ha-Szomer ha-Cair Dawid Nowodworski ucieka z Treblinki i wraca do getta. Opowiada, co tam widział: jego relacja potwierdza wcześniejsze przypuszczenia o masowej zagładzie Żydów wywożonych na wschód.

Wywieziono 2158 osób.

Wywieziono 7725 osób.

Wywieziono 4688 osób.

Wywieziono 4313 osób.

Wywieziono 5168 osób.

Żydzi mają się wyprowadzić z części ulic: Nowolipki, Nowolipie, Dzielnej, Smoczej, Pawiej, Więziennej, Lubeckiego, Gęsiej, Okopowej, Glinianej, Zamenhofa, Nalewki, Wałowej, Franciszkańskiej, Mylnej, Leszno – zostaną tam zakwaterowani pracownicy szopów.

Przez getto nie jeżdżą już tramwaje.

Wywieziono 4095 osób.

Wywieziono 4095 osób.

Wywieziono 4168 osób.

Wywieziono 3976 osób.

Przerwa w akcji. Niemcy wywożą Żydów z okolic Warszawy, między innymi z Otwocka, Miedzeszyna, Falenicy i Mińska Mazowieckiego.

Przerwa w akcji. Niemcy wywożą Żydów z okolic Warszawy, między innymi z Otwocka, Miedzeszyna, Falenicy i Mińska Mazowieckiego.

„Biuletyn Informacyjny” gettowego podziemia podaje: „Jak udało się nam stwierdzić, w obozie pod Treblinką tracenie odbywa się w komorze gazowej. Specjalnie sprowadzona bagrownica kopie przez całą dobę głęboki rów, do którego wrzuca się ciała pomordowanych”.

Przerwa w akcji. Niemcy wywożą Żydów z okolic Warszawy, między innymi z Otwocka, Miedzeszyna, Falenicy i Mińska Mazowieckiego.

Na terenie getta przestają działać niemieckie megafony, tzw. szczekaczki, nadające po polsku obwieszczenia okupanta.

Niemcy wracają do getta. „Biuletyn Informacyjny” podaje: „Transporty kolejowe z Żydami odchodzą codziennie. Wśród skoszarowanych panują nastroje paniczne – przewiduje się wywiezienie również i zatrudnionych. W getcie mówi się, że pozostanie w Warszawie kilka tysięcy Żydów, zatrudnionych w tych warsztatach, na których Niemcom najbardziej zależy”.

Wywieziono 3002 osoby.

Wywieziono około 3000 osób.

Wywieziono 2454 osoby.

Przerwa w akcji. 

Wywieziono 4609 osób.

Wywieziono 1669 osób. 

Ukazuje się obwieszczenie nakazujące stawić się wszystkim bez wyjątku Żydom przebywającym w obrębie dużego getta, do 6 września, do godziny 10.00 rano, w dzielnicy objętej ulicami: Smoczą, Gęsią, Zamenhofa, Szczęśliwą, placem Parysowskim – celem rejestracji. Można wziąć ze sobą żywność na dwa dni i naczynia do picia. Mieszkań nie wolno zamykać. Kto nie zastosuje się do tego zarządzenia i zostanie w getcie, będzie rozstrzelany.

Przedsiębiorstwom w getcie wyznaczono limity zatrudnienia – rozdają pracującym kartki lub blaszane numerki, pozwalające pozostać w getcie. Tych „numerków życia” rozdzielono trzydzieści dwa tysiące. Pozostali mieszkańcy getta, tzw. nieproduktywni, mają zostać wywiezieni.

Wysiedlenia obejmują chorych ze szpitali wraz z personelem lekarskim. Adina Blady-Szwajger, lekarka w Szpitalu dla Dzieci Bersohnów i Baumanów, daje dzieciom morfinę, by mogły umrzeć w swoich łóżkach.

Wywieziono 54 269 osób, zastrzelono 2648, samobójstwo popełniło 60, zmarło 339.

Część osób pozostaje nadal w dużym getcie, w ukryciu.

Koniec łapanek, przestają odchodzić codzienne transporty. Na Umschlagplatzu gromadzą się ludzie zatrzymani przez Niemców na ulicach getta lub po drugiej stronie muru. Część zostanie wywieziona do Treblinki, reszta zostanie zwolniona z początkiem października.

Polska prasa podziemna zamieszcza oświadczenie Kierownictwa Walki Cywilnej: „Obok tragedii przeżywanej przez społeczeństwo polskie, dziesiątkowane przez wroga, trwa na naszych ziemiach od roku blisko potworna planowa rzeź Żydów. Masowy ten mord nie znajduje przykładu w dziejach świata, bledną przy nim wszelkie znane z historii okrucieństwa. (…) Nie mogąc czynnie temu przeciwdziałać, Kierownictwo Walki Cywilnej w imieniu całego społeczeństwa polskiego protestuje przeciw zbrodni dokonywanej na Żydach. W tym proteście łączą się wszystkie polskie ugrupowania polityczne i społeczne”. 

Jom Kipur

Wywieziono 2196 osób.

SS-Untersturmfuhrer Karl Brandt zawiadamia Judenrat, że akcja wysiedleńcza w warszawskim getcie została zakończona.